... из села Ставне на Підкарпатській Руси и ёго одповідник из села Великый Липник на Пряшівській Руси

(Текст публікуєме в оріґілналї – підкарпатьскім варіантї русиньского языка.)

Уж минуло веце ги двадцять років, як найшов им школську тейку помежи папіря мого прадіда Михайла Падяка (1886 – 1964) – вецерічного старосты (у 1920 – 1944 роках) великого верховинського села Ставне, што ся розлїгат під горов Черемхов у долині річкы Уж. Суть то шість пожовклых листів из сценаріём бетлегема, ци як то позначеноє на тітулі – «Рождественной игры», котру мы туй ниже публікуєме. Годно быти, же рукопись походит из середины 1940-ых років. Чом ся тейка хранила помежи майважні документы и книгы мого прадіда и што він до того мав – уже нихто в родині не знає пояснити . Хіба би м зазначив, же прадідо быв абсент и як селськый староста мав бы ся старати за містне Общество тверезности. А як знаєме, иппен тоты общества на Подкарпатю, што ся заміряли одтягти народ од корчмы, роспозерали інтерес моложавы до театралной забавы и спомагали селські бетлегемы як аматорські народні театры. Як то дослідив російськый еміґрант на Подкарпатю, театрознатель Євґеній Недзельськый (1894 – 1961), хотяй перші бетлегемы уж ся орґанізовали на зачатку другой половкы ХІХ столітя, из 1890-ых років бетлегемеші выступали під стріхов позволеных владов обществ тверезности (НЕДЗЂЛЬСКІЙ, с. 27).

Не знати, ци быв то од самого зачатку «домашній» сценарій ставенськых бетлегемешів, ци го хтось у тоты рокы приніс до села, то значит записав десь на другому-третьому селі? Айбо сценарій до днесь ся уживат на селі, у 1990 році записав го у Ставному од В. Чумы ужгородськый фолклорист Иван Хланта и дав до своєй книгы «Закарпатськый вертеп» (ЗАКАРПАТСЬКИЙ ВЕРТЕП, с. 110 – 115). Штоправда, текст бетлегемського дійства у варіанті И. Хланты гет поукраїненый.

Так выпозірує, же записав «Рождественну игру» собі до тейкы ставенськый бетлегемеш, котрый ся приготовляв до різдвяного дійства. Же быв то ошколаш авадь дахто, хто не аж так добрі знав правопись, свідчат многі хыбы авадь неакуратне и несістемне написаня у тексті тых самых слів. (Може быти, же то резултат переучованя по войні діти на українськый язык!). Помежи майглавні правописні ознакы (авадь хыбы) рукописі мож означити сякі: 1) на місті звука [ы] записовач лем пар раз хоснує літеру Ы (мы), замінявучи ї на літеру И (ми, ви, пастирь, син, красний, висохло); 2) записовач подаґде іґнорує (годно быти, же то проблема скорописі!) розділ межи йотованым и нейотованым [е], зато намісто буквы Є кладе букву Е (помогаєт, сближаєтся, маєш, пресвятоє, великоє, моє, єсть, єсли; але: еще, поклоняется, его, Віфлеем, Елісавета); 3) глагол “быти” хоснує ся у формі “бути”, хоть спершу бы мало стояти “быти”, на што указує ріма: была – любила; быти – говорити; 4) у минувшім часі глаголів чоловічого рода хоснує ся пораз суфікс -л, пораз – суфікс -в (благовістил, віровал, приготовил, родился; але: зрозумів, народив, появився, пробудився); 5) у теперішньому часі глаголів третього лиця множины закінченя -ат (-ят), -ут (-ют) веце раз ся пише без Ь, але подаґде – з Ь (співают, дают, входят, возвіщают, заявляют; але: говорять, співають). При печатаню того текста ставенськой «Рождественной игры» поправили сьме хыбы и уніфіковали написаня слів без того, обы ся додержовати правил днешнёй орфоґрафічной нормы.

Русинське народне театралне дійство, годно быти, уже из середины ХІХ столітя підпало під вплыв Западной церквы, котра шырила традиції т.н. «вертепов» – то значит ляльковых театрів на два штокы, де были бабовкы (лялькы) на шпарґах, котрі водив бабкарь (бавиля), и хор, што своїм різдвяным піснопінієм знав сопроводити дійство. Вертепы наязовали христіянськый репертоар. На Подкарпатю народный театер поступно подмінив бабовкы и бавилю. Їх місто зайняв «жывый» вертеп – пастырі, ангелы, дідо, царі-королі и чорт, а дале и діёві особы бытового дійства – жид, вояк, овчарь, гуслярь, гудак а т.д. Од образчика Западной церквы у русинськім бетлегемі опстав лем христіанськый дух репертоара и вертеп (макета містной церквы), котрый несли два бетлегемеші у костюмах ангелів. Русинськый театер дістав назву «бетлегем» від міста Віфлеєма в Іудеї, де ся родив Ісус Христос; иншака назва того міста – Бетлегем. На івриті: Бейт-Лехем; по мадярськы: Бетлегем. Подля того, як ся колядовало на Сятвечур, мож розрізнити чотири ґрупы колядників. Майшіковно ишли колядовати (попід оболокы) малі сосідські діти из торбами – з єднов церковнов колядков. По тому – ошколаші из звіздами, тоты уже заходили до хыж и там співали церковні колядкы. За звіздарями ишли старші ошколаші (ґрупы по 4-8 осіб) из вертепом – маленьков церковцёв. Колядникы мали май богатый репертоар колядок, а у «вертепі» дало ся рухати фіґуркамы из помочёв спеціалного діска. Аж наконець за вертепом ишов селом бетлегем. Він мав богатый сценарій; бетлегемеші (старші хлопці) рядили ся у одповідні своїй ролі лахы – чорта, діда, ангелів, циґана а т.д. Вони несли из собов великый «вертеп» – звекшену макету церквы. Бетлегем не обминав ани єдну хыжу на свому пути, хоть би й жидівська – обы надходячий рік про каждого челядника и його родину быв май щедрым. Бетлегем у Карпатах – то красне різдвяно-театралне дійство из цілным сценаріём (ЧОРІ, с. 113 – 115). Сценарій віфлеємського дійства придумовали собі самі бетлегемеші и їх наставникы (півцеучителі, селські дякы, селські старосты) – штось черяли из літературных, біблійных и народнопоетичных жерел, штось файного припозирали у сосідів, а штось додумовали од себе. Ориґіналность ставенського варіанта узнає ся за біблійнов оповідков за Єлісавету и Захарія – родителів Іоана Крестителя. Подля Біблії, старый бездітный сященослужитель Захарія, котрому ангел Господній Гавриїл у єрусалимській церкві сповістив, же скоро жона му народит сына и нарече він свого дітвака Іоаном, не повірив у благу вість. И так Господь наказав го німотов; аж до того часу, коли Захарія нарік свого нарожденого сына Іоаном. Тота біблійна історія гейбы приготовляє зрителя увіровати правду дійства и предвіщає різдво Ісуса Христа.

Сесь біблійный сюжет бетлегемеші взяли из Євангелія од св. Лукы, котре ся зачинат иппен из історії за Єлісавету и Захарія и продовжає ся історіёв благой вісті, посланой од Бога діві Марії, котру їй приніс архангел Гавриїл: «почнеш в утробі, породиш сына и даш йому имя Ісус». Доказом правдивости слів, што їх учула діва Марія од ангела Гавриїла, буде історія з Єлісаветов, што як старша и неплодна жона уж «почала сына в своїй старобі а є уж в шестім місяці».

Ставенське різдвяне дійство як и далші лемківські варіанты бетлегемів, має свій склад діёвых особ; усе то суть три пастырі, дідо, два ангелы и чорт. Функція ангелів туй скорі декоративна. Роль чорта усе драматізує дійство. Централні фіґуры у бетлегемі то усе першый пастырь и дідо. Вони на собі тримавут дійство. Дінамізм дійству придає и стихова форма. Текст складує ся из чотиришорів по 11 – 12 складів, хоть рітмічна сіметрія розміра гет часто ся не додержує.

По многых ознаках ставенськый сценарій нагадує бетлегемське дійство з села Великый Липник (окрес Стара Любовня). Записала го участниця фолклорно-етнографічных експедицій на Пряшівській Руси Анна Таптич. Дале сесь великолипницькый сценарій увів до своєй книгы народных звыків и традицій «А щі вам вінчую» познатый фолклорист Михайло Шмайда, котрый веце раз керовав тыма фолклорными експедиціями на Пряшівській Руси (ШМАЙДА, с. 193-199). На с. 489 своєй книжкы, што выдана по українськы, він зазначив: «Запис Ганни Таптич, Чабини. Запам’ятане з дитинства». Из тых коментаріїв нияк ся не дає узнати, коли и од кого записала тот сценарій Г. Таптич, з якой причины записали го не у В. Липнику, а у селі Лабірськой долины – Чабинах а т. д. Фолклорист И. Хланта завів текст великолипницького бетлегема из Шмайдовой книгы до своєй книжкы «Закарпатськый вертеп» (ЗАКАРПАТСЬКИЙ ВЕРТЕП, с. 128 –133). Він зазначив, же сценарій Г. Таптич тямила из свого дітства и записала го у 1969 році (ЗАКАРПАТСЬКИЙ ВЕРТЕП, с. 39). Из якого жерела И. Хланта начеряв тоту інформацію, не знати. Ищи раз тот текст из Шмайдовой книгы опубліковала Марія Горбаль из Львова як образчик різдвяных традицій на Лемківщині (РІЗДВО НА ЛЕМКІВЩИНІ, с. 156 – 162). Схожость ставенського и великолипницького варіантів бетлегемського дійства не лем у біблійній оповідці за Єлісавету и Захарія, и не лем у стиховій формі – доста часто збігавут ся (вцілови ци почасти) цілі фраґменты сценарія. Мож порівнати:
ЧОРТ:
Рождественну игру мы уже докончили, забаву пісню[в] розвеселили. А за це діло вы нам дашто дайте, щиру вашу жертву до мішка змітайте. Смотріте, у діда борода посивіла-посивіла, для того нам треба купити чорнила, домастить чорнилом, чтоб чорна была, чтоб єго єще дівчина любила. (с. Ставне)

ДІД:
Рождественну игру мы уж докінчили, Й нашыми піснями вас розвеселили. І за тото діло вы нам дашто дайте, Щедру вашу жертву до мішка метайте. Посмотрите, мені борода посивіла, Треба купити чорнила, Штобы чорна борода была… (с. В. Липник)

Ниє ниякой інформації за записовача ставенського сценарія. Годно быти, же текст быв записаний у середині 1940-ых років, авадь мало скорше. У текстї бетлегемського дійства нич исьме не куртали, лем оправили хыбы. Тото выданя є первопублікаціёв. Дале подаєме сценарій бетлегемського дійства під назвов «Рождественна игра», записаного у селі Ставне даколишнёго комітата Унґ на Підкарпатськой Руси (днесь – Великоберезнянськый район Закарпатськой области Україны).
РОЖДЕСТВЕННА ИГРА ИЗ СЕЛА СТАВНЕ

Особы: 1. Пастырь, 2. Пастырь, 3. Пастырь, Дідо,1. Ангел, 2. Ангел, Чорт

1. Пастырь: (входит в хату поклоняєтся всім і говорит). Славу Спасителю хочеме отдати, пресвятоє имя Єго величати. Дозвольте рожденство Єго представити, чтоб мы могли вечер сей розвеселити. Кто игрой, піснями Спаса прославляєт, того Всемогущий во всем [с]помогаєт, прото, любый ґаздо, вы нам місто дайте, Рождественну игру нашу послухайте. (Єсли ґазда согласится игру послухати, пастырь даст знак, чтоб 2-ый і 3-ій увійшов в хыжу).
1. Пастырь: Любі мої братя, в круг поставайте, і мою казочку добре послухайте, великоє чудо недавно сталося – Захарію Ангел в церкві появився, благовістил єму: «Твоя стара жена за недолгый час породит тобі сына». Он то не віровал, прото німый стался, а на днях, як говорят, от той біды спасся, бо Єлісавета породила сына і тым то рожденством кару отдалила.
2. Пастырь: Мы о том слышали.
3. Пастырь: А сесе значеніє
принесе, думаю, народу спасеніє. 1. Пастырь: О том найліпше дідо буде знати,
треба єго сей час к нам прикликати.
2. Пастырь: (кличе) Гей, діду, ступайте!
Дідо: (входит) Вы мене кличете?
Може пивом, вином гостити хочете?
А не шкодило б, ібо моє горло
від красных пісень, як кожа, высохло.
Як ніт вина, дайте паленку сожену,
колача, печінку і колбаску смажену.
1. Пастырь: Не о том є слово.
2. Пастырь: Мы хочемо знати, что в шыроком світі нового слышати.
3. Пастырь: А ці правдою єсть весела новина, что Єлісавета породила сына.
Дідо: То єсть истинно правда, сына породила і тым от Захарія кару отдалила, а осе рожденство імієт значеніє, ибо сближаєтся народа спасеніє. Сын Єлісаветы прото ся народив, чтоб нас на пришествіє Спаса приготовил, і то проречество истинно исполнится – Незадолго Спас наш світу народится. Хочете от мене єще більше знати?
1. Пастырь: Ніт, бо уже пізно.
2. Пастырь: Полігайме спати.
(лігают а за малу минуту слышати спів):
Дивная новина
Нині Діва Cына
Породила во Віфлеємі
Марія Єдина.
1. Пастырь: Сон то или правда, что красно співают,
дивную новину пісню[в] заявляют.
(За дверьми повторяют:)
Породила во Віфлеємі
Марія Єдина.
1. Пастырь: (будит другых). Гей, братя, вставайте.
Радость возвіщают,
новорожденого пісню[в] прославляют.
2. Пастырь: Что тобі сталося? Розума не маєш,
1. Пастырь:что в глубокой ночі спати нам не даєш.
Ці не слышиш пісню?
2. Пастырь: Нічого не слышу.
1. Пастырь: С великої радості уже ледве дышу.(за дверьми дале співают:)
Не в царской палаті
Но между бидляти
Во пустині, во яслині
Нужно всім то знати.
1. Пастырь: Ці правду я сказал!
2. Пастырь: Се что означаєт?
Тряси старым дідом, най скоро встаєт,
най нам потолкуєт, кто красно співаєт?
Кто из глубокого сна всіх нас возбуждаєт?
3. Пастырь: Я уж пробудився.
1. Пастырь (будит діда): Гей діду, вставай[те]!
Дідо: Іди гет до біса, мені покій дайте.
2. Пастырь: Ставайте, бо радость всім нам возвіщают!
Дідо: Что кажеш? Печену колбасу най дают,
тогда подоймуся.
Но дайте мені кусок, най нею
утішу голодный жалудок – скоро, бо лігаю.
3. Пастырь: Чудо возвіщают!
Дідо: Кто такый? 3. Пастырь: Не знаю.
Дідо: Розума не мают. (Ангелы з вифлеємом входят).
Дідо: Ангелы з неба [співают]. (Пастырі на коліна падают).
Ангелы (співают):
Радуйтеся пастырі, пастырі
Спаситель родился,
Которого вы ждали.
Славно днесь воплотился
Марії пресвятої
В красной Віфлеємі
Аллилуя!
Дідо: Что они співали? Бо я не зрозумів.
1. Пастырь: То, что в Віфлеємі Спаситель ся родив.
2. Пастырь: Веди нас дідочку в город Віфлеєму,
би мы совокупно поклонились Єму.
3. Пастырь: Что будет с овцами?
Дідо: Тут їх залишіте, а як ся вернете,
снова їх найдете,
тот сам на них теперь буде уважати,
которого ідем днесь повіствовати.
Теперь, любі братя, мене послухайте,
радостну колядку со мной заспівайте.(співают):
Божый Сын днесь народился,
с выше ко нам понижился,
із Дївы нетлінни
і принепорочной воплотился.
(вбігаєт чорт).
Чорт: Чтось чрезвичайно на землі сталося,
ибо в ночі пекло страшно потряслося.
Я хочу то знати, тут суть і ангелы,
Царства небесного вірни служителі?
Что то означаєт? Они пісню співали,
котрой рожденого Спаса прославляли!
А где тот Спаситель? Мені треба знати –
не дозволю покой пекла нарушати.
1. Ангел: Сокрушена єсть, чорте, твоя сила,
ибо днесь родился Спаситель мира.
(Молитвы):
1. Пастырь: Сладчайшый Ісусе, мы тя долго ждали.
Мы тя туй на землї видіти желали.
Дай мені убогому счастливо пожыти
чистым сердцем, душей все тобі служити.
2. Пастырь: Любый Спасителю, тобі ся кланяю
і всю мою надежду лише в тобі маю.
Благослови, прошу, землю, овці, ліса,
спаси хрістіянов од напада біса.
3. Пастырь: Прийми, Спасителю, і моє моленіє
дай в мирі пожыти, дай душам спасеніє,
дай, штоб мы могли Тебе величати,
рожденство во вік прославляти.
Дідо: О Божа дітино, услыши і діда,
Не допусти, чтобы мучила нас біда,
Отдали несчастя, злобу і ненавість,
дай всім христіянам чистеньку совість.
Дай, чтоб земля богато родила,
Своїм урожаєм народ веселила.
Дай щастя, здоровля живущім в той хаті,
котрі согласились игру послухати.
Теперь, братя мої, разом поклон дайме
И тому колядку красно заспівайме.
(співают: «Небо і земля, небо і земля»)
Чорт: Рождественну игру мы уже докончили,
забаву пісню[в] розвеселили.
А за це діло вы нам дашто дайте,
щиру вашу жертву до мішка змітайте.
Смотріте, у діда борода посивіла-посивіла,
для того нам треба купити чорнила,
домастить чорнилом, чтоб чорна была,
чтоб єго єще дівчина любила.
О другых выдатках шкода говорити,
бо треба было ту годину быти,
прото ищи коротко всім вам заявляю,
што для товаришів всю жертву збираю.